مى‏ دانیم که گروه‏هاى ذى نفوذ برخلاف احزاب، مستقیماً در به دست گرفتن زمام قدرت و اعمال آن، مشارکت نمى‏کنند بلکه ضمن خارج ماندن از قدرت بر آن‏ تأثیر می گذارند و به آن فشار وارد مى‏ نمایند. (1) در ایران، بازاریان، روحانیون، اشراف، خوانین و ملاکین بزرگ همواره از عمده‏ترین گروه‏هاى ذى‏ نفوذ در تاریخ معاصر بوده‏اند. نقش روحانیون در لغو امتیاز نامه‏ها، انقلاب مشروطه و سقوط محمدعلى شاه، مقاومت علیه رضاخان (مانند مقاومت در برابر جمهورى خواهى او و واکنش در برابر کشف حجاب)، جریان نهضت ملى و ملى شدن صنعت نفت، واقعه سى‏ام تیر ماه 1331 ه.ش. جریانات سال 1342.ه.ش. و بالاخره انقلاب اسلامى به مراتب بالاتر از نقش احزاب سیاسى در ایران بوده است. (2) روحانیون همواره به عنوان یک گروه ذى نفوذ در ایران، بر صاحبان قدرت فشار مى‏ آورده‏اند. موارد آن را به طور فهرست وار بررسى مى‏ کنیم:

1- نهضت تنباکو: حکم تحریم تنباکو از طرف میرزاى شیرازى به لغو این امتیاز انجامید. (3)

2- انقلاب مشروطه:نقش روحانیون به خصوص نقش آیت الله سید عبد الله بهبهانى و آیت الله سید محمد طباطبایى در بسیج توده مردم، واضح‏ تر از آن است که محتاج توضیح باشد.اما نکته حائز اهمیت این که اگرچه هدف انقلاب مشروطه برپایى حکومت اسلامى نبوده است، اما نقش روحانیون در آن غیر قابل انکار است.

3- لغو قرار داد 1919 : مرحوم مدرس در این زمینه نقش بسزایى را ایفا کرده ‏است. «سر پرسى‏ کاکس» در این زمینه طى نامه‏اى به لندن، مرحوم مدرس را در رأس مخالفان قرار داد معرفى مى ‏نماید. (4)

4- مخالفت‏ با جمهورى خواهى رضاشاه: مرحوم آیت الله مدرس، رهبر مخالفان رضا شاه بود.او در این راه، چندین بار مجلس را از اکثریت انداخت. (5) نیکى کدى در این زمینه مى‏ گوید: «کودتاى 1921 رضا شاه که عمدتاً به وسیله ژنرال آیرونساید بریتانیایى ترتیب یافته بود، سکولار بود و نیروهاى مذهبى فقط در مخالفت‏ با جمهوریخواهى رضاشاه در 1924 م.بود که اهمیت‏ یافتند. (6) .

5- نهضت ملى شدن صنعت نفت: در این دوره روحانیون را به سه دسته‏ مى توان تقسیم کرد؛ گروه روحانیون به زعامت آیت الله العظمى بروجردى، بیشتر در پى قوام و استحکام امور مذهبى بودند تا امور سیاسى. گروه دوم که به رهبرى آیة الله کاشانى تا سى تیر ماه 1331 ه.ش. از دکتر مصدق حمایت مى‏کردند، به مخالفت ‏با او پرداختند و گروه سوم روحانیونى که تا آخر طرفدار مصدق باقى ماندند. (7)

6- قیام 15 خرداد 1342 و نقش روحانیت در آن.

7- کاپیتولاسیون سال 1343 و نقش امام خمینى (ره) .

8- انقلاب اسلامى و نقش روحانیت در آن.

حاصل بحث فوق این شد که تا پیروزى انقلاب اسلامى، روحانیون به عنوان یک گروه ذى نفوذ همواره بر حاکمان فشار وارد مى‏آورده‏اند. سبب نفوذ بیشتر روحانیت نسبت ‏به سایر گروه‏هاى ذى نفوذ آن است که آنها به راحتى مى‏توانند اقدام به بسیج مردم نمایند. بنابراین روحانیون تنها مانعى بر سر راه فعالیت ‏سایر گروه‏هاى ذى نفوذ به حساب نمى‏آمدند بلکه عمدتاً در برهه‏هاى مختلف تاریخى، با بقیه گروه‏ها ائتلاف نموده و با آنان همکارى نزدیکى داشته‏اند، به گونه‏اى که تفسیر آنان از دین، تسهیل کننده فعالیت همه گروه‏هاى ذى نفوذ بوده است؛ مثل همکارى روحانیون و روشنفکران در پیروزى. روحانیون طرفدار مشروطه، مشروطه را که از اهداف روشنفکران انقلابى محسوب مى ‏شد، حکومت‏ خداپسند و مطابق با احکام و شریعت پیامبر اکرم (ص) اعلام نمودند، به گونه ‏اى که آیت الله نایینى از باب دفع افسد به فاسد به آن مشروعیت موقتى بخشید.همچنین در دوره نهضت ملى نفت، همراهى آیة الله کاشانى با دکتر مصدق تا سى‏ام تیر ماه 1331، عامل مهمى در بسیج توده مردم به شمار مى ‏آمده است. در قضیه اصلاحات اراضى، روحانیون به مخالفت ‏با شاه برخاستند و اصلاحات ارضى را خلاف شرع اعلام نمودند. در مورد انقلاب اسلامى نیز صحیح تر آن است که بگوییم، گروه‏هاى دیگر به روحانیت پیوستند و با آن همکارى کردند. به هر حال نتیجه‏ اى که از این بحث گرفته مى ‏شود این که دین و سنت دینى مانعى در راه کارکرد سایر گروه‏هاى ذى نفوذ نبوده، بلکه در برهه‏هاى حساس ‏تاریخ، شاهد ائتلاف روحانیون با سایر گروه‏هاى ذى نفوذ همچون بازاریان و روشنفکران هستیم.

پس از انقلاب اسلامى، روحانیون حکومت را به دست گرفتند و از حالت گروه ذى نفوذ خارج شدند. این بار نقش آنان در تسهیل و یا تجدید فعالیت ‏سایر گروه‏هاى ذى نفوذ مطرح شد. پس از انقلاب اسلامى، گروه‏هاى جدید وابسته به روحانیت ظهور کرده اند و به عنوان گروه‏هاى ذى نفوذ مطرح مى‏باشند؛ مثلاً انجمن‏هاى اسلامى را مى‏توان از جمله گروه‏هاى دارای نقش مؤثر به شمار آورد که به طور غیر مستقیم در سیاست دخالت می کنند و قدرت سیاسى را تحت فشار قرار مى‏دهند